باغ ایرانی، هستیِ نوشونده

چکیده افزایشِ تعدد و گوناگونی مطالعاتِ باغ‌ ایرانی علیرغم فواید بسیار، به علت کم‌توجهی به چارچوب نظری حاکم بر آنها منجر به بروز جدال‌هایی شده که پیش از اعتبار بیرونی هر یک، مربوط به اعتبار درونی آنهاست. در این زمینه یکی از مسایل مهم، معنایِ «مقدس» بودنِ باغ به‌مثابه بهشت است. از این رو مسئله قدسی بودن به عنوان «دست آوردی آسمانی» که الگویی ثابت با توانایی ایجادِ گسترده تغییرات است یا انکار قدسی بودن و محدود کردن آن به واقعیت‌های فیزیکی و سایر اندیشه‌ها، به‌روشنی در میان مطالعاتِ باغ‌ ایرانی تفاوت‌گذاری نشده، به همین سبب مخاطب از جنبة حکمت باغ ایرانی با ابهام روبه‌رو است. هدف مقاله دسته‌بندی مطالعات باغ‌ ایرانی بر‌اساس چارچوب نظری حاکم بر آنهاست؛ تا با تمرکز بر مسئله «قدسی» بودن و تشریح اینکه «پیدایشِ یک‌بارة باغ ایرانی با لحاظِ عقلِ امروز بسیار بعید است»، اعتبار درونی آنها را بررسی کند. از این رو با دسته‌بندی مطالعات موجود در چهار ساختار اصلی «اسطوره‌ای»، «جوهر ثابت»، «انکار جوهر» و «جوهر متحرک»، به تحلیل آنها جهت شناسایی و رفع تناقض‌ها پرداخته می‌شود. روش کار، استدلال منطقی از نوع فرهنگی/گفتمانی و شامل دو مرحله است. اول، مطالعات کتابخانه‌ای و استدلال برای تبیین اعتبار درونی. دوم، تفسیر رابطه‌ای جدید میان یافته‌ها و مقایسه با هنر شعر فارسی جهت تبیین اعتبار بیرونی. نتایج نشان می‌دهد باغ‌های‌ایرانی همچون شاعران متعدد هنر فارسی در سطوح مختلف، فهم‌های متعددی از خصلت شاعرانگی ایرانی هستند که استعلا یافته‌اند. خصلتی که حاصل «فهمی از سازوکار عالم» در چرخه‌ای از نهفتگی-اشتداد-فعلیت (حرکت جوهری) است. نمودِ احساسیِ این فهم در یکی از قلعه‌های رفیعش از نگاه مولانا «حضور مداوم خداوند» است. وجه منحصربه‌فرد هنرمند باغ‌ساز ایرانی، التفات او بر این حضور مداوم است. تغییرات پدیده‌ها در باغ که حواس مادی تا مفهومی را اغناء می‌کنند، سرمستی از این «نگاه آیه‌نگر» است که نمود مهرورزی آن ارزش «قدسی» می‌یابد. کیفیتِ باغ‌ ایرانی از «تکوین» زیبایی‌ها و منافع عالم ماده به ماورا «استعلا» یافته و نه اینکه ثابت و از پیش وجود داشته باشد.